Totalitarisme, de kracht van de rattenvangers van het onbehagen
Na twee wereldoorlogen was het ‘dit nooit meer’ het begin van een brede steun voor democratie en samenwerking in Europa en Amerika. Vandaag de dag echter zie we dingen gebeuren die we tot voor kort voor onmogelijk hadden gehouden. Amerika, waar de vorige president zelf vooropging in het aanwakkeren van wantrouwen tegen instituties die de democratie moeten borgen; overheid, rechters en de vrije pers. Het Verenigd koninkrijk dat uit Europa stapt. Binnen Europa zien we de opkomst van partijen die tegen de democratie zijn, tegen Europa en die een nationalisme neerzetten dat verontrustend veel lijkt op dat van partijen in de twintiger jaren van de vorige eeuw. Hoe moeten we deze zorgelijke tendensen duiden en hoe voorkomen we dat we óf te gemakkelijk denken dat de geschiedenis zich herhaalt óf te gemakkelijk denke dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen
Hannah Arendt schreef direct na de tweede wereldoorlog als banneling in Amerika haar onderzoek naar de opkomst van het totalitarisme in Nazi Duitsland en Stalin Rusland.Haar persoonlijke vraag was hoe het kon gebeuren dat een cultureel hoogstaand land zo snel verviel tot de meest gruwelijke dictatuur. Arendt legt een verband tussen totalitarisme en de moderne samenlevingen die alle voordelen van de techniek en verlichting kennen. Het is, zoals ze zelf zegt, een beschrijving die tot begrip moet brengen, niet om het kwaad te vergoelijken, maar om het te herkennen wanneer het weer de kop opsteekt. Zij begreep dat we voor een werkelijk ‘dit nooit meer’ de wortels van het totalitarisme moesten opzoeken.
In deze colleges zal ik laten zien wat de overeenkomsten, maar ook de verschillen zijn met de huidige tijd. Arendt beschrijft hoe totalitaire bewegingen de kans krijgen in een wereld waarin uitzichtloosheid en verwarring aan de orde van de dag zijn. Het algehele, maar onderling door zeer verschillende oorzaken, gevoelde onbehagen wordt als het ware gebundeld door mensen die functioneren als rattenvangers van dat onbehagen. Deze nieuwe leiders hebben zelf geen enkele ambitie om een nieuwe werkelijkheid neer te zetten of problemen die mensen ervaren op te lossen. Daarover zijn ze zelf ook duidelijk. Maar wat ze zeggen is dat eerst alles stuk moet, voor het beter kan worden. Zo lang ze alle volgelingen vooral aan kunnen zetten tot vernietigen en kapotmaken van wat is, zijn zij gevrijwaard van het bieden van een alternatief. Maar voordat mensen zicht krijgen op de uitzichtloosheid die dit in zich bergt is er al veel stuk, waaronder het vertrouwen in instituties die de democratie moeten schragen.
Je kunt volstaan met het boek Rattenvangers van het onbehagen. Ik zal tijden het college wel regelmatig citeren uit Totalitarisme.
Boek: Bolhuis, van Florestein en Meereboer, Rattenvangers van het onbehagen, van Warven, ISBN 9789493175297
Boek: Hannah Arendt Totalitarisme Boom 2005 ISBN 9789053528785 of 2017 ISBN 9789024408825 (ongewijzigde herdruk in paperback)