De maieutische methode en de socratische methode vinden beide hun inspiratie in de werkwijze van Socrates. Het verschil ligt er in dat de socratische methode als een van de regels kent dat de gesprekken beperkt zijn tot de ervaringen van de deelnemers. Wij zijn van mening dat al in de wijze waarop iemand zijn ervaringen benoemt een grote hoeveelheid kennis zit. Kennis mag dus wel degelijk deel uitmaken van het gesprek, maar moet wel steeds aan eigen ervaringen getoetst worden. Daarnaast streven wij niet naar consensus, maar naar verrijking.
We hebben in de loop der tijd een aantal kenmerken van een maieutisch gesprek vastgelegd;
- Het gaat in de dialoog niet om waarheidsvinding, van belang is alleen de beleving van feiten en het blootleggen van structuren waar men geloof aan hecht.
- Alle gespreksdeelnemers aan de dialoog zijn verantwoordelijk voor het verloop van het gesprek. De gespreksleider bewaakt weliswaar ontsporingen, maar dat voorkomt alleen een mogelijk negatief verloop. De voortgang en de kwaliteit van het gesprek zijn de verantwoordelijkheid van alle deelnemers die met elkaar zorgdragen voor een open ruimte waarbinnen de dialoog vorm en inhoud kan krijgen.
- Luister naar anderen. Luister naar de ander totdat deze is uitgesproken. Maar al te vaak laten we de ander alleen uitspreken omdat dit een beleefdheidsregel is, maar zit ons hoofd al vol met wat we zelf willen zeggen na het tweede of derde woord van de ander. Hierdoor luisteren we niet naar wát de ander zegt, maar alleen naar het feit dát de ander wat zegt.
- Luister naar jezelf. Wanneer je er over nadenkt zul je merken dat je eigenlijk nooit van tevoren weet wat je precies zult gaan zeggen. Terwijl we spreken zijn we vaak meer bezig met de non-verbale reactie van de ander dan met de inhoud en betekenis van wat we zelf zeggen. Toch kunnen we onszelf verrassen met onze eigen woorden. Tegen iedereen verwoord je gedachten anders. De dialoog zoekt de ruimte die er is tussen de verschillende deelnemers aan het gesprek. Dat maakt ook dat je in een dialoog zelf verrast kunt worden door de woorden en de zinnen die je gebruikt door te luisteren naar jezelf krijgt je van buitenaf je eigen gedachten te horen zoals verwoord in deze setting. Dat kan leiden tot nieuwe inzichten.
- Oordeel niet maar vraag om verheldering. Als mensen dingen verwoorden zul je gedachten hebben die deze denkwijze afwijzen. Je kunt het niet eens zijn met een beschrijving van feiten of met conclusies die iemand trekt. Ga er van uit dat de ander dingen zegt die betekenis voor hem of haar hebben. In plaats van afwijzend te reageren of er een alternatief tegenover te stellen, is het de bedoeling dat de deelnemers doorvragen. Zowel degene die bevraagd wordt, als de vrager kan daarmee eigen inzichten verrijken.
- Gebruik geen algemeenheden en vermijd gesprekken die gaan over de beleving van anderen die niet aanwezig zijn. In een maieutisch gesprek gaat het jouw relatie met het onderwerp dat ter tafel ligt.
- Het gaat er niet om dat de ander wordt overtuigd, het gaat erom dat jouw standpunt naast dat van anderen wordt gelegd met als doel beiden een nieuw standpunt te bereiken waarin de gedachten van de ander een toevoeging zijn aan de eigen gedachtegang.
Verschillende gespreksvormen
Voor de duidelijkheid willen we het onderscheid tussen een debat, een discussie en een dialoog op een rijtje zetten.
Debat
Tijdens een debat doen de partijen nooit water bij de wijn. Ze blijven bij hun eigen standpunt en verdedigen dat zo goed mogelijk. Een van de afspraken die debaters maken, is dat ze het oneens zijn en dat gedurende het debat ook blijven: ‘we agree to disagree’, zoals de Engelsen zo mooi zeggen. Bij een debat probeer je het publiek te overtuigen van jouw standpunt.
Discussie
Tijdens een discussie probeer je elkaar te overtuigen of je probeert samen tot een compromis of een voor iedereen acceptabele uitkomst of oplossing te komen. Bij een discussie probeer je je opponent te overtuigen
Dialoog
In een maieutisch gesprek of dialoog brengen de deelnemers in een gezamenlijke open ruimte gedachten onder woorden met als inzet het laten ontstaan van nieuwe inzichten. In de dialoog staat verruiming van de eigen denk- en beleefwereld centraal.
Het ontstaan van de dialoog en het huidig belang
De oorsprong van de dialoog of het maieutisch gesprek moeten we zoeken bij Socrates, zoals hij in de geschriften van Plato is neergezet. Socrates noemde zijn eigen werkwijze ‘maieutiek’, wat zoveel betekent als verloskunde. Hij gaf hiermee aan dat hij, zoals een verloskundige helpt bij het ter wereld komen van een kind, hij door het stellen van vragen mensen hielp bij het ter wereld brengen van hun eigen wijsheid. Het doel van een dialoog is dan ook altijd om tot meer wijsheid te komen. Wijsheid bestaat uit meer inzicht in de wereld en meer inzicht in jezelf. De literaire vorm die Plato gebruikte om deze werkwijze voor het nageslacht te bewaren, is de dialoog. Aangezien Socrates zelf niet schreef en er verder nauwelijks bronnen zijn van Socrates’ werk, zijn de dialogen van Plato de matrix geworden voor de werkwijze van Socrates.
De mens van tegenwoordig heeft een belangrijk kenmerk dat hem definieert. Alle mensen zijn in zoverre gelijk, dat ze allemaal verschillend zijn. Ieder mens is uniek en deze uniciteit delen we met elkaar. Dit noemen we de pluraliteit. Deze pluraliteit maakt dat mensen noodzakelijkerwijs tot onderling verschillende opvattingen over de werkelijkheid komen. In een dialoog of maieutisch gesprek staat voorop dat alle deelnemers aan het gesprek unieke mensen zijn die hun uniciteit aan elkaar tonen en meedelen, verpakt in denkbeelden en gedachtegangen die ze met elkaar kunnen delen.
De westerse cultuur heeft zich toegespitst op alles wat door mensen met elkaar gedeeld kan worden. Onze wetenschap, maar ook onze dagelijkse omgang met elkaar kenmerkt zich door communicatie die uitgaat van het gelijk zijn van alle mensen of van groepen mensen. Wanneer we iets meedelen aan een ander dan zoeken we wederzijds begrip. Toch zit in iedere eigen mening, in ieder denken, hoezeer ook begrijpelijk voor de ander, ook een element van de eigen uniciteit. In het luisteren naar de mening en het oordeel van anderen wordt het eigen oordeelsvermogen de mogelijkheid geboden zich te verrijken aan dat wat iemand zelf niet gedacht heeft en wat mogelijk zelfs ondenkbaar heeft geleken tot op dat moment.
Maieutiek in relaties
Het maieutisch gesprek heeft als doel dat de gesprekspartners verder komen in het doordenken van een proces, een casus of een probleem. Het maieutisch gesprek kan behulpzaam zijn bij het vlot trekken van vastgelopen gespreksituaties waarin de standpunten nauwelijks meer in beweging te brengen lijken en de deelnemers polariseren. Het maieutisch gesprek kan behulpzaam zijn bij processen die te maken hebben met losmakings- en verzelfstandigingsprocessen. Bij het oplossen van oud zeer en het scheppen van nieuwe uitgangspunten. In dat soort situaties is het belangrijk dat praktische beslissingen niet gaan lijden onder onderliggend wantrouwen, stokpaardjes en waarden die men niet wil prijsgeven. Het maieutisch gesprek kan zorgen dat deze onder liggende zaken bewust gemaakt worden en deel gaan uitmaken van een toekomstige beweging waarin aan uiterste recht gedaan kan worden.
Dit geldt voor uiteenlopende situaties als opvoedings- of relatieproblemen, persoonlijke groei die niet direct gedeeld wordt door de directe omgeving, ingrijpende levensgebeurtenissen. Kortom overal waar het de situatie beter gebaat is bij een moment van ‘stop en denk’ dan bij doorploeteren.
Maieutiek in bedrijf
Het maieutisch gesprek heeft als doel dat de gesprekspartners verder komen in het doordenken van een proces, een casus of een probleem. Het maieutisch gesprek kan behulpzaam zijn bij het vlot trekken van vastgelopen gespreksituaties waarin de standpunten nauwelijks meer in beweging te brengen lijken en de deelnemers polariseren. Het maieutisch gesprek kan daardoor ook behulpzaam zijn bij processen als fusies en samenwerkingen of juist losmakings- en verzelfstandigingsprocessen. In dat soort situaties is het belangrijk dat praktische beslissingen niet gaan lijden onder onderliggend wantrouwen, stokpaardjes en waarden die men niet wil prijsgeven. Het maieutisch gesprek kan zorgen dat deze onder liggende zaken bewust gemaakt worden en deel gaan uitmaken van een toekomstige beweging waarin aan uiterste recht gedaan kan worden.
Dit geldt voor uiteenlopende zaken als bestuurlijke veranderingen, fusies waarin een nieuwe gezamenlijke basis moet worden geformuleerd, of het doordenken van ethische dilemma’s en maatschappelijke kwesties met uiteenlopende groepen als cliënten, medewerkers en bestuur. Kortom maieutiek past overal waar het de situatie beter gebaat is bij een moment van ‘stop en denk’ dan bij doorploeteren.